Tematem artykułu jest obecność i rola pszczół w życiu człowieka. Pszczoła miodonośna (Apis mellificata L.), wytwarza szereg produktów niezmiernie korzystnych dla człowieka, są to m.in.: doskonale znane miody, pierzga, mleczko pszczele, jad, kit i wosk pszczeli.
Ogromną rolą spełnianą przez te pożyteczne owady jest zapylanie roślin a w konsekwencji pomnażanie plonów. Człowiek czerpie korzyści z obecności pszczelich rodzin w swoim otoczeniu, jednakże mogą one stanowić swego rodzaju zagrożenie dla nas, ze względu na jad w żądłach.
Pszczoły są owadami „społecznymi”, utworzyły swój własny system egzystencji gdzie każdemu osobnikowi przypisana jest odpowiednia rola w społeczeństwie. Każda zmiana zaburzająca system jest niemile widziana i oddziaływuje niekorzystnie na całą rodzinną strukturę, tworzoną z ogromną precyzją. Pszczoła żyjąc towarzysko tworzy roje, których współdziałanie i wzajemne zależności zostaną poniżej opisane.
Rośliny miododajne stanowią podstawę istnienia społeczeństwa pszczół, dlatego też ważna jest znajomość kwitnienia tych roślin. Pszczelarze od dawna stosują metodę pszczelarstwa wędrownego, a więc pomagają pszczołom zdobyć pożytek w momencie gdy zabraknie go w danym miejscu, w związku z tym przewożą ule. Jest to ważne dla pszczelarzy którzy na szeroką skale prowadzą pasieki.
Użyteczność pszczoły doceniana przez człowieka od niepamiętnych czasów, spowodowała otoczenie ich opieką i szczególnym zainteresowaniem. Z biegiem postępu i rozkwitu kultury widzimy dążenia hodowców do wytworzenia najbardziej wartościowych ras i odmian, do udoskonalenia hodowli a także do zapobiegania i zwalczania chorób pszczół. Każdy pszczelarz dąży do uzyskania jak najwyższej jakości i ilości zbiorów miodu i innych produktów, które w dzisiejszym świecie, są niezastąpione.
OPIS GATUNKU
Stanowisko systematyczne pszczół:
- Typ Stawonogi
- Podtyp Tchawkodyszne
- Gromada Owady
- Rząd Błonkówki – Błonkoskrzydłe
- Podrząd Żądłówki
- Nadrodzina Pszczoły
- Rodzina Pszczołowate
- Rodzaj Pszczoła Apis
Pszczoła miodonośna Apis Mellificata charakteryzuje się barwą brązowo brunatną, jest gęsto owłosiona. Wielkość dorosłego owada zawiera się w granicach 14-19 mm; samica tj. matka jest największym osobnikiem w całej pszczelej rodzinie – ma ok. 18 mm długości. Samiec, czyli truteń, ma 16-17 mm długości, natomiast robotnica jest najmniejszym osobnikiem posiada ok.15 mm długości.
Budowa narządów gębowych (typ gryząco – ssący) to swoista cecha tych organizmów. Aparat gębowy służy do zbierania pokarmu płynnego i stałego. Wyróżniamy tu następujące elementy: żuwaczki (przystosowane do rozcinania i odrywania stałych pokarmów), szczęki drugiej pary tj. warga dolna (jako długi języczek z łyżeczkowanym zagłębieniem). Narządy gębowe umożliwiają robotnicom zbieranie pyłku i nektaru z wnętrza kwiatu, ponieważ posiadają one w pełni rozwinięty języczek który to u samców i samicy jest skrócony, w związku z czym nie mogą pobierać pokarmu. Robotnica stanowi swego rodzaju żywiciela rodziny.
Ogromnie istotną cechą robotnic pszczoły jest obecność specjalnych urządzeń na odnóżach. Piszczel tylnych nóg jest szeroki i od strony wewnętrznej wpuklony rynienkowato, tworzy koszyczek, dodatkowo pokryty jest sztywnymi i długimi włoskami. Wszystkie te cechy odnóży utworzyły mechanizm wspomagający zbieranie pyłku zgarnianego przednimi odnóżami do „koszyczka”.
Aparat żądłowy czyli broń pszczół, to zmienione funkcjonalnie pokładełko połączone z gruczołem jadowym (kwas mrówkowy). Ważny jest także fakt, iż samce żądła nie mają.
Samica matka - której główną czynnością jest produkowanie jaj, składa je z ogromną dokładnością i precyzją do komórek, w odpowiednich miejscach plastra. Ogromnie istotna jest tu długość komórki. Matka pszczela jest smukła i dość długa, posiada skrzydła do połowy odwłoka. Pszczelarze znakują matkę w ulu poprzez opality z numerem, jest to kolorowa kropka na głowie matki. Znakowanie ma swoje znaczenie, ponieważ kolor informuje z którego roku jest matka, dodatkowo ma ona swój numer. Rola matki to reprodukcja przy udziale trutni, czyli składanie jaj i utrzymywanie ciągłości gatunku, a także scalanie rodziny pszczelej.
Dominującą rolę w ulu mają robotnice. Do ich zadań należy czyszczenie i sprzątanie gniazd, budowa plastrów, karmienie larw, wentylacja ula, obrona przed szkodnikami a także zbieranie pokarmu. Istnieje specyficzny polietis miodnikowy tj. podział pracy zależny od wieku robotnicy. Robotnice przeżywają do 4 tygodni w związku z niełatwym trybem życia. Częste loty wyczerpują je, dlatego na ich miejsce dostarczone muszą być młode robotnice, tak dzieje się tylko przed końcem lata, natomiast pszczoły wylęgłe przy końcu lata i na jesieni nie giną tak prędko, zimują ułożone w kłąb zimowy w gnieździe. Matka żyje do 5 lat.
Truteń pszczoły miodnej jest większy od robotnicy, jednakże jego zadaniem jest tylko reprodukcja czyli zapładnianie matki. Trutnie po zakończonej reprodukcji zostają wyrzucane z ula przez robotnice, ponieważ ich obecność nie przynosi już korzyści społeczeństwu, a wręcz przeciwnie – stanowią dodatkowy ciężar dla robotnic, które musiałyby martwić się także o wyżywienie męskich osobników w okresie zimowym. Osobniki męskie posiadają zredukowany aparat gębowy, w związku z czym ich użyteczność jest dużo mniejsza (przy zbieraniu pokarmu).
Naturalne gniazda pszczele tj. w naturze budowane są w dziuplach, szczelinach skalnych itp. Gniazdo zawsze znajduje się w miejscu osłoniętym, bezpiecznym. Budowa gniazda rozpoczyna się od środkowego plastra, następnie dobudowywane są równolegle kolejne plastry (plaster tj. jednostka podstawowa gniazda budowanego w naturze). Plaster zawiera komórki które służą do składania jaj w czasie reprodukcji. Matka w otoczeniu tzw. świty, czyli towarzyszących i opiekujących się nią robotnic, szuka dogodnego miejsca do złożenia jaj. Proces ten polega na wkładaniu przez nią głowy do komórki, jest to bardzo ważna pozycja, decydująca czy złoży jajo zapłodnione czy nie zapłodnione, istotny jest przy tym układ odnóży. Plaster składa się z dwóch rodzajów komórek: mniejsze dla zapłodnionych jaj, i większe tj. trutowe, w których zostaną złożone jaja nie zapłodnione i rozwiną się z nich trutnie. Trzecim rodzajem komórek, występujących bardzo rzadko są tzw. mateczniki, w których rozwijają się matki. Proces składania jaja jest niezwykle złożony i widowiskowy. Matka wkładając głowę do komórki ocenia jej wartość, jeśli przy tym będzie miała odnóża pierwszej pary blisko siebie ułożone - dojdzie do zapłodnienia komórki jajowej przez porcję plemników a następnie dojdzie do włożenia jaj przy użyciu odwłoka. Gdy komórka nie spełnia norm dla zapłodnionego jaja, z którego powstaną robotnice, pompka plemnikowa nie działa, odnóża znajdują się dalej od siebie, brak zapłodnienia, dochodzi do złożenia jaja z którego powstaną trutnie. Matka składa 20 jaj po czym odpoczywa. Jaja stoją w komórce dlatego też ważna jest ich długość. Proces składania jaj musi być niezwykle precyzyjny, ponieważ od tego zależy przyszłość całej pszczelej rodziny.
Jajo jest wydłużone, owalnego kształtu, białawej barwy, posiada długość ok. 1mm, szerokość 0,37 mm, objętość 0.114, średnia masa jaja tj. 0,167 mg. Jajo jest inkubowane tzn. ogrzewane przez robotnice, do optymalnej temperatury 33-35 stopni. Po trzech dniach od złożenia wylęga się z niego larwa czerwiowata (czerw), która charakteryzuje się brakiem odnóży, jest ślepa i biała. Młode larwy karmione są tzw. mleczkiem, o dużej zawartości białek, tłuszczu i cukru. Starsze larwy karmione są mieszanką miodu, pyłku i śliny robotnic. Larwa jest mało ruchliwa, rozwija się w komórce. Larwa w ciągu 8 dni przekształca się w poczwarkę (typ poczwarki wolnej). Z poczwarek powstają robotnice w ciągu kolejnych 10 dni, a więc ogólny czas rozwoju robotnicy wynosi 21 dni, natomiast trutnia 24 dni, matki 16 dni. Ilość składanych jaj przez matkę wynosi około 2500 w ciągu doby. Pszczoły w razie zaginięcia matki wybierają jedną z młodych larw, przeznaczonych na robotnicę i odpowiednio ją pielęgnują w wyniku czego powstanie następczyni - matka.
Pszczoły zdobywając pokarm dla larw i gromadząc zapasy na zimę, mimowolnie przyczyniają się do krzyżowego zapylania. Przebywają na kwiatach różnych roślin, przelatując na kolejne w poszukiwaniu roślin miododajnych, a więc wyszukują odpowiednie źródło pokarmu dla rodziny. Częstość odwiedzania przez pszczoły kwiatów różnych roślin zależy także od odległości od pasieki, barwy i zapachu kwiatów działających swoiście na organa zmysłowe pszczoły, ważne są także warunki atmosferyczne. Robotnica, która odnalazła odpowiednie źródło pożywienia, wraca do ula aby poinformować o tym inne robotnice. Zawiadamianie to cos w rodzaju tańca który wykonuje pszczoła, dochodzi w ten sposób do werbowania reszty do lotu na dane rośliny. Pszczoły przynoszą do ula na sobie zapach kwiatów i w wyniku wspólnego tańca z pozostałymi robotnicami, informują się o jego walorach. Zebrany przez robotnice nektar kwiatowy podlega przekształceniom przez młode pszczoły, dochodzi do zagęszczenia go i oddania niewielkiej ilości kwasu mrówkowego. Powstały syrop przechodzi w dobrze przyswajalny cukier owocowy i tworzy się miód.
Pszczoły to specjalistki w zapamiętywaniu zapachów. W wyniku przeprowadzonych doświadczeń okazało się, że doskonale zapamiętują zapach wstawionego do ula syropu o określonej woni, i pod wpływem ich poszukują roślin wydzielających te same zapachy. Metody te odnalazły zastosowanie w hodowlach pszczół na szerszą skale.
Wszystko, co pochodzi od pszczół, jest przydatne i korzystne dla człowieka. Poniżej zostaną omówione dobra wytwarzane przez pszczoły, służące człowiekowi.
MIÓD
Powstawanie miodu to proces bardzo skomplikowany. Surowcem niezbędnym w tym procesie jest nektar (produkowany przez rośliny w specjalnych gruczołach tj. w miodnikach lub nektarnikach), a także spadź (czyli lśniąca, lepka, słodka i dość gęsta wydalina głównie mszyc). Okazuje się, że w ciągu doby jedna mszyca wydala 19 kropli (każdą o średnicy 1mm), na liściach lipy, natomiast na liściach klonu wydala ok.48 kropli spadzi. W związku z tym, że na jednym drzewie żerują miliony mszyc, suma wyprodukowanej spadzi może dochodzić do 25 kg w ciągu 2-3 tygodni.
Miód spadziowy uważany jest za wartościowszy od nektarowego. Sądzi się, iż ma więcej makro- i mikroelementów, charakteryzuje się lepszymi właściwościami leczniczymi, m.in. w gruźlicy, przy przemianie materii, chorobach krążeniowych itp. Skrupulatny proces przeróbki spadzi lub nektaru polega najpierw na łykaniu kropli spadzi lub nektaru do wola zbieraczki, dostaje się tam również odrobina śliny z enzymem inwertazą. Dochodzi do rozłożenia cukrów na cukry proste (tj. cukier gronowy czyli glukozę, i owocowy czyli fruktozę). Zbieraczki przekazują krople wytworzonej już cieczy – młodej robotnicy. Dalej trwa proces obróbki materiału i wzbogacania go śliną. Proces ten polega na połykaniu kropli i w wypluwaniu na języczek, trwa dość długo bo aż 15-20 minut. Po zakończonej obróbce półpłynny miód składany jest na bocznej ścianie komórki aby się wietrzył i odparowywał. Robotnice spełniające funkcje magazynierek, muszą uznać, że miód odpowiednio odparował, po czym przenoszą krople do górnej części plastra. Miód dojrzewa 4-5 dni, po czym dochodzi do wypełnienia komórek i zamknięcia ich woskowymi wieczkami. W tak zabezpieczonym miodzie zachodzą dalsze przemiany, a mianowicie cukry złożone pod wpływem enzymów dalej rozkładają się na cukry proste tj. inwertowane.
Miód jeśli jest dobrze przechowywany nie starzeje się . Uważa się, że im starszy tym lepszy i wartościowszy. Rzeczywista wartość miodu oceniana jest na podstawie stosunków procentowej zawartości wody, cukrów inwertowanych, złożonych (sacharozy), dekstryn (tj. skrobia rozpuszczalna) i kwasowości. Jednakże normy ustalające jaki miód powinien być w sprzedaży nie zawsze są rzeczywiście obecne w gotowych produktach. Wynika to z faktu iż, skład miodu ciągle się zmienia, ciągle działają enzymy, kwasy itd. Wartościowe składniki miodu to cukry, a wśród nich glukoza (im jej więcej, tym miód szybciej krystalizuje), fruktoza, resztki sacharozy (w dojrzałym miodzie nektarowym nie powinno jej być więcej niż 5%, w miodzie spadziowym 10%). Rzadko spotyka się w miodach maltozę. Dekstryny tj. wielocukry w miodach nektarowych stanowią do 3%, natomiast w spadziowych jest ich więcej bo aż do 10%.
Miód jest bogaty w przeróżne składniki, m.in. kwasy organiczne (kwas mrówkowy, jabłkowy, mlekowy, cytrynowy, octowy, szczawiowy, winowy, bursztynowy), enzymy (np.: diastaza, inwertaza, katalaza, maltaza), olejki eteryczne (nadające miodom charakterystyczny „miodny” zapach), niewielkie ilości witamin, woda (optymalna ilość tj16-20%), inhibinę tj. czynnik bakteriobójczy.
Rodzaje i cechy organoleptyczne miodów przedstawia tabela poniżej:
Odmiana miodu Barwa Zapach Smak
Akacjowy słomkowożółta łagodny mało słodki
Bławatkowy złocistożółta kwiatu bławatka ostry charakterystyczny
Koniczynowy słomkowożółta słaby łagodny, słodki
Lipowy złotożółta aromatyczny lekko gorzkawy
Rzepakowy jasnożółta swoisty gorzkawy
Gryczany czerwonobrązowa kwiatu gryki korzenny
Wrzosowy czerwonobrązowa ostry, silny mało słodki, ostry, gorzki
Z drzew owocowych złocistożółta płatków kwiatów łagodny
Spadziowy Brązowa, zielonkawa łagodny łagodny
Ziołowy-górski Ciemnożółta, pomarańczowa intensywny korzenny
Do najsławniejszych miodów świata należą także miody tymiankowe, pochodzące ze wzgórz Grecji, miody pomarańczowe z nektaru kwiatów pomarańczy znane z Kuby. Miód hiszpański ma smak jałowca, natomiast w naszej części Europy za najlepszy uznaje się miód lipowy, podobnie miód gryczany i wrzosowy najczęściej stosowany do wypieków i przetworów.
Kolor miodu daje informacje o pochodzeniu nektaru i spadzi. Miody spadziowe charakteryzują się barwą ciemną, brunatną a także zielonożółtą. Kwiaty roślin łąkowych, krzewy owocowe, maliny, jeżyny dają jasne, żółtawe miody.
PYŁEK KWIATOWY
Pszczoły zbierają z kwiatów i innych części roślin nie tylko nektar i spadź, zbierają także pyłek kwiatowy, z którego powstaje pierzga tj. pszczeli chleb. Rój pszczeli nie mógłby egzystować bez tegoż elementu.
Pyłki są to męskie komórki rozrodcze, produkowane przez roślinę, a w zasadzie przez pręciki. Pyłki są jednokomórkowe, powstają w woreczkach pyłkowych, czyli w najważniejszej części pręcików. Każda roślina ma pyłek o innej barwie, w innym odcieniu, np. pyłek dębu, agrestu, gruszy jest szarozielony w różnych odcieniach. Wyjątkowy pyłek produkują maki – w kolorze czarnym, jednakże najczęściej spotykane są pyłki żółte i jasnobrązowe. Pyłki cechują się bogatą różnorodnością kształtów i wielkości. Waga pojedynczych pyłków waha się od kilkunastu do stu kilkudziesięciu mikrogramów.
Pyłek ma także swoje znaczenie w badaniach archeologicznych, dzięki niemu można odtworzyć florę danego okresu, ocenić epokę z której pochodzą wykopaliska.
Pyłki to także bogactwo składników chemicznych, zawierają w swoim składzie witaminę A, C, hormon wzrostowy, substancję hamującą rozwój drobnoustrojów. Zasobny jest w białka, tłuszcze, węglowodany, składniki mineralne, witaminy, wodę, enzymy oraz cały kompleks substancji o różnych właściwościach, m.in. antybiotyki. W zależności od pochodzenia pyłku tzn. z jakiej rośliny, jego skład chemiczny może różnic się dość znacznie. Pyłek kwiatowy zawiera w swoim składzie także bioflawonoidy, rutynę, która wzmacnia ścianki kapilarów, zapobiega wylewom krwi do mózgu, atakom serca, żylakom itp. Zawiera także fitoncydy tj. substancje bakterio i grzybobójcze, olejki eteryczne, hormony, antybiotyki, stymulatory wzrostu i in.
Do cennych pyłków zalicza się te pochodzące z ogórka, leszczyny, żyta i ziemniaków. Już od bardzo dawna miały zastosowanie w medycynie ludowej. Rośliny wiatropylne dostarczają bardzo dużych ilości pyłku, np.: olchy, topole, dęby, leszczyny, turzyce, sitowie, chwasty takie jak np.: komosa, pokrzywa, szczawie i wiele innych. Do dobrych roślin pyłkodajnych należą także wierzby, mniszek, koniczyna biała, karagana syberyjska, bławatek.
Pszczoły w momencie gdy nie mogą znaleźć odpowiednich roślin, zbierają pyłek z roślin trujących, np.: z tojadu, bielunia, ciemieżycy, ziemowitu, bagna, kaczeńców ostrych, tytoniu, naparstnicy, różaneczników, kasztanów, cebuli, ostróżki polnej, jaskra pstrego, niektórych gatunków mleczy i wawrzynków, np. wilcze łyko. Często pyłki te są toksyczne, powodują zatruwanie pszczół i choroby.
Ważnym problemem jest także chorobotwórcza i uczuleniowa właściwość pyłków. Katar sienny jest np. wynikiem uczulenia na pyłek kwiatowy. W okresie pylenia traw sucha i upalna pogoda sprzyja zwiększaniu ilości pyłków w powietrzu, natomiast spadający deszcz oczyszcza atmosferę, dając przejściową poprawę stanu zdrowia u chorych na przykład na gorączkę sienną. Czasami, w okresie aktywnego działania pyłków roślin, u niektórych dzieci, zwłaszcza małych, nie obserwuje się kataru siennego czy astmy, a objawy ze strony przewodu pokarmowego. Pyłki roślin należą do alergenów wziewnych tj. inhalacyjnych, które dostają się do ustroju przez błonę śluzową dróg oddechowych, jednakże uznaje się je za alergeny mniej dokuczliwe, gdyż wywołują objawy alergii sezonowej. Wśród ludzi uczulonych na pyłki roślin dominuje nadwrażliwość na pyłki kwitnących traw. Uczulenia na pyłki drzew, krzewów czy kwiatów występuje rzadziej, ale trudniej je rozpoznać i leczyć. Najważniejszą rolę alergenów mają pyłki przenoszone przez wiatr tj. wiatropylne, ponieważ są małe, lekkie i łatwo osiągają powierzchnię błon śluzowych. Pyłki przenoszone przez owady charakteryzują się lepką grubą otoczką i nie mają większego znaczenia alergicznego, ponieważ zbieraczki dodają do pyłku nektar i ślinę, a te unieszkodliwiają alergeny. Ludzie zwykle reagują uczuleniem na pyłki leszczyny, olchy, brzozy, akacji, topoli, lipy, sosny, jodły, modrzewia oraz na większość traw.
Jak już wcześniej wspomniano, z pyłku z dodatkiem miodu pszczoły produkują pierzgę (wynik złożonego procesu fermentacyjnego). Pierzga, czyli chleb pszczeli, stanowi niezastąpiony białkowo-witaminowy pokarm dla pszczół, zawiera potrzebne tłuszcze, składniki mineralne, witaminy do budowy ciała, natomiast miód zaspokaja głównie ich potrzeby energetyczne. Proces zbierania pyłku pszczoły opanowały do perfekcji, podobnie przechowywanie go, tak aby nie zapleśniał, jest zjawiskowe.
MLECZKO PSZCZELE
Pyłek kwiatowy to także podstawa do produkcji mleczka pszczelego, jest to substancja podobna do mleka ssaków jednakże jest dużo bardziej skondensowana, bardziej odżywcza. Mleczko pszczele jest dość gęstą „papką”, półprzezroczystą, o różnej barwie (biała, żółta, szara). Zawartość witamin w tym produkcie jest bardzo duża, wykryto tu witaminy z gr. B, H, PP, C, K, D. W mleczku jest ok. 65% wody, pozostałe składniki to białka, węglowodany, tłuszcze. Do cech mleczka należy jego bakteriobójczosć, ponadto odkryto, że zawiera kwas pantotenowy, czyli czynnik długowieczności.
Mleczko jest czymś w rodzaju pokarmu wybrańców. Młode robotnice (3-5 dniowe) odżywiają się same i równocześnie karmią żarłoczne larwy. Pokarmem jest tu miód i pyłek, dodatek śliny umożliwia powstanie papki odpowiedniej dla larw. Dzięki odpowiedniemu pokarmowi rozwijają się u pszczół gruczoły mleczne zlokalizowane w głowie tj. w przedniej części gardła. Gruczoły te zwane także gardzielowymi, wydzielają białawą substancję zwaną mleczkiem. Gruczoły działają produkując mleczko, tylko w czasie karmienia larw tj. mniej więcej od 7 do 14 dnia życia pszczoły, w tym czasie pokarmem wybrańców karmione są larwy robotnic i trutni. Ilość i jakość mleczka decyduje czy karmione pszczoły zostaną robotnicami czy matkami. Mleczko przeznaczone dla matek jest bardziej odżywcze, bogatsze w witaminy.
W latach pięćdziesiątych rozeszła się wieść o cudownych właściwościach mleczka pszczelego. Jednakże dla człowieka, jak się później okazało, nie ma on właściwości zdumiewająco korzystnych. Mleczko wpływa na kształt, wielkość i inne cechy pszczół, takie jak długość ich życia. Mleczko ma także swój korzystny wkład na aktywność płciową trutni, które to karmione mleczkiem stają się bardzo pobudliwymi samcami. W wyniku przeprowadzonych doświadczeń dowiedziono, że właściwości te nie mają praktycznego odzwierciedlenia w profilaktyce człowieka. Bardzo stara medycyna polecała mleczko do stosowania na wszelkiego rodzaju rany, czyraki, bolące gardło, twierdzono, iż przyśpiesza gojenie. Dziś już wiemy, że mleczko ma właściwości bakteriobójcze i antybiotyczne, stąd też może przyśpieszać leczenie w tych różnych schorzeniach. Dowiedziono, iż mleczko zabija gronkowca złocistego, pałeczkę okrężnicy, pałeczkę duru brzusznego, a także prątki gruźlicy. Jednakże warto zauważyć, że mleczko nie ma właściwości przedłużających żywot człowieka, ponieważ podnosi ilość cholesterolu we krwi. Nie zwiększa także potencji czy rozrodczości. Wszystkie te swoje korzystne właściwości mleczko udziela jedynie pszczołom.
WOSK PSZCZELI
Wosk jest produktem pszczelim, czyli wydzieliną gruczołów woskowych robotnic. Wosk służy do budowy plastrów i komórek w których przechowują miód i potomstwo. Wosk stanowi także swego rodzaju zabezpieczenie gdy trzeba zamknąć plastry lub mateczniki. Do wytworzenia 1kg wosku pszczoły zużywają 4-8 kg miodu.
PROPOLIS
Kolejnym produktem pszczelim jest propolis zwany kitem. Funkcja kitu to przede wszystkim, uszczelnienie gniazda, ula, utrzymanie wewnątrz odpowiedniej temperatury i stworzenie odpowiedniego mikroklimatu. Dodatkowo kit „dezynfekuje”, wykazuje właściwości silnie bakteriobójcze i bakteriostatycznie. Zabezpiecza przed rozwojem bakterii, pleśni, wirusów i grzybów. Pszczoły zbierają żywice, dodają do nich odpowiednie ilości wosku z własnych gruczołów i w ten sposób wytwarzają propolis, zawierający 55% żywic, balsamów i substancji smolistych, 10% olejków eterycznych, 5% pyłku kwiatowego, 30% wosku oraz śliny pszczół. Propolis jest bardzo złożoną substancją, bogatą w biologicznie czynne związki chemiczne, sterydy, sterole, terpeny, kwasy terpenowe, flawonoidy, kwasy aromatyczne, hormony roślinne itp. Propolis posiada także właściwości regeneracyjne i przyspieszające gojenie.
ŻĄDŁA Z JADEM
Pszczoły to pracowite i użyteczne nam owady, jednakże stanowią także pewne zagrożenie. Głównym powodem dla którego pszczoła żądli człowieka, jest gwałtowność ruchu w przypadku spotkania się z tym owadem. Nadmierne przepędzanie budzi w nich agresje i włącza instynkt obronny. Dodatkowo są wrażliwe na zapachy, nie lubią zapachu potu, woni czosnku i mrówek. Białe, jasne barwy ich nie denerwują, natomiast rude czy czarne tak. Pszczoły nie lubią także „kosmatych” rzeczy, wełnianych, dlatego też często żądlą takowe. Użądlenie człowieka lub zwierzęcia zawsze kończy się dla pszczoły śmiercią, mimo to nie wahają się użyć żądła. Użądlenie w każdym przypadku powinno być potraktowane poważnie. Jeśli osoba użądlona nie jest uczulona na jad, może zastosować jedna z kilku metod szybkiego pozbycia się bólu, są to m.in. posmarowanie użądlonego miejsca p5rzekrajanym i umytym korzeniem pietruszki, natarcie cebulą posypana solą, oziębienie metalowym przedmiotem i wyskrobanie żądła pozostawionego w ranie.
ROŚLINY MIODODAJNE
Pszczoły wytwarzają miód dla własnych potrzeb, w ciągu roku zjadają ok. 90 kg, dlatego też możemy odbierać pszczołom tylko „nadwyżkę produkcji” miodu. Człowiek wykorzystując swoją wiedze z przychylnością pogody może wspomóc zbiory pszczół. Podstawową kwestią jest posiadanie wiedzy o zakwitaniu roślin w okolicy pasieki. Do drzew, krzewów i krzewinek miododajnych należą: lipy, klony, dęby szypułkowe i bezszypułkowe, jarzębiny i kaliny, kasztanowiec, biała akacja (grochodrzew), akacja żółta, dereń, śnieguliczka biała, wierzby, kruszyna, głóg, porzeczka czarna, maliny, borówka czarna, wrzos zwyczajny, macierzanka, wierzbówka wąskolistna.
Miododajne rośliny przyprawowe to cebula, arcydzięgiel, gorczyca biała, kminek, kolendra siewna, hyzop lekarski, anyż.
Miododajne rośliny wargowe to lawenda zwykła, majeranek ogrodowy, melisa lekarska, mięta pieprzowa, szałwia lekarska, mięta grzebieniasta, kocimiętka.
Miododajne rośliny motylkowe to koniczyna czerwona, biała, lucerna, esperceta, nostrzyki, wyka.
Chwasty miododajne to cykoria, chaber bławatek, mniszek lekarski, bodziszek łąkowy, firletka poszarpana, ostrożeń polny.
Rośliny przeznaczone dla pszczół to żmijowiec, facelia, ogórecznik lekarski, przegorzan, trojeść,
ROŚLINY PYŁKODAJNE
Rośliny pyłkodajne można podzielić na dwa rodzaje tj.: wiatropylne i owadopylne. Do wiatropylnych należą leszczyna, olcha, brzoza, topola, sosna, klon jesionolistny, dąb, konopie, kukurydza, żyto a także trawy. Podstawą wiosennych zbiorów pyłku są rośliny owadopylne, kwitnące w cieplejsze dni, wiele z nich daje nektar i pyłek. Są to: klon zwyczajny, drzewa i krzewy owocowe, wierzby, tarnina, podbiał, kaczeńce, zawilec gajowy, przylaszczki, sasanki, dziewanny. Rośliny przyciągające pszczoły jedynie pyłkiem to żarnowiec, róża polna, jaskółcze ziele, dziurawiec, łubin, mak.
Literatura
- Danuta Chmielewska - Szewczyk, Alergia u dzieci, Warszawa 1989, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich
- Edward Sołtys, Owady pożyteczne, Warszawa 1955r, Państwowe zakłady wydawnictw szkolnych
- Irena Gumowska, Pszczoły i ludzie, Warszawa 1986, Wydawnictwo Watra
Ogromną rolą spełnianą przez te pożyteczne owady jest zapylanie roślin a w konsekwencji pomnażanie plonów. Człowiek czerpie korzyści z obecności pszczelich rodzin w swoim otoczeniu, jednakże mogą one stanowić swego rodzaju zagrożenie dla nas, ze względu na jad w żądłach.
Pszczoły są owadami „społecznymi”, utworzyły swój własny system egzystencji gdzie każdemu osobnikowi przypisana jest odpowiednia rola w społeczeństwie. Każda zmiana zaburzająca system jest niemile widziana i oddziaływuje niekorzystnie na całą rodzinną strukturę, tworzoną z ogromną precyzją. Pszczoła żyjąc towarzysko tworzy roje, których współdziałanie i wzajemne zależności zostaną poniżej opisane.
Rośliny miododajne stanowią podstawę istnienia społeczeństwa pszczół, dlatego też ważna jest znajomość kwitnienia tych roślin. Pszczelarze od dawna stosują metodę pszczelarstwa wędrownego, a więc pomagają pszczołom zdobyć pożytek w momencie gdy zabraknie go w danym miejscu, w związku z tym przewożą ule. Jest to ważne dla pszczelarzy którzy na szeroką skale prowadzą pasieki.
Użyteczność pszczoły doceniana przez człowieka od niepamiętnych czasów, spowodowała otoczenie ich opieką i szczególnym zainteresowaniem. Z biegiem postępu i rozkwitu kultury widzimy dążenia hodowców do wytworzenia najbardziej wartościowych ras i odmian, do udoskonalenia hodowli a także do zapobiegania i zwalczania chorób pszczół. Każdy pszczelarz dąży do uzyskania jak najwyższej jakości i ilości zbiorów miodu i innych produktów, które w dzisiejszym świecie, są niezastąpione.
OPIS GATUNKU
Stanowisko systematyczne pszczół:
- Typ Stawonogi
- Podtyp Tchawkodyszne
- Gromada Owady
- Rząd Błonkówki – Błonkoskrzydłe
- Podrząd Żądłówki
- Nadrodzina Pszczoły
- Rodzina Pszczołowate
- Rodzaj Pszczoła Apis
Pszczoła miodonośna Apis Mellificata charakteryzuje się barwą brązowo brunatną, jest gęsto owłosiona. Wielkość dorosłego owada zawiera się w granicach 14-19 mm; samica tj. matka jest największym osobnikiem w całej pszczelej rodzinie – ma ok. 18 mm długości. Samiec, czyli truteń, ma 16-17 mm długości, natomiast robotnica jest najmniejszym osobnikiem posiada ok.15 mm długości.
Budowa narządów gębowych (typ gryząco – ssący) to swoista cecha tych organizmów. Aparat gębowy służy do zbierania pokarmu płynnego i stałego. Wyróżniamy tu następujące elementy: żuwaczki (przystosowane do rozcinania i odrywania stałych pokarmów), szczęki drugiej pary tj. warga dolna (jako długi języczek z łyżeczkowanym zagłębieniem). Narządy gębowe umożliwiają robotnicom zbieranie pyłku i nektaru z wnętrza kwiatu, ponieważ posiadają one w pełni rozwinięty języczek który to u samców i samicy jest skrócony, w związku z czym nie mogą pobierać pokarmu. Robotnica stanowi swego rodzaju żywiciela rodziny.
Ogromnie istotną cechą robotnic pszczoły jest obecność specjalnych urządzeń na odnóżach. Piszczel tylnych nóg jest szeroki i od strony wewnętrznej wpuklony rynienkowato, tworzy koszyczek, dodatkowo pokryty jest sztywnymi i długimi włoskami. Wszystkie te cechy odnóży utworzyły mechanizm wspomagający zbieranie pyłku zgarnianego przednimi odnóżami do „koszyczka”.
Aparat żądłowy czyli broń pszczół, to zmienione funkcjonalnie pokładełko połączone z gruczołem jadowym (kwas mrówkowy). Ważny jest także fakt, iż samce żądła nie mają.
Samica matka - której główną czynnością jest produkowanie jaj, składa je z ogromną dokładnością i precyzją do komórek, w odpowiednich miejscach plastra. Ogromnie istotna jest tu długość komórki. Matka pszczela jest smukła i dość długa, posiada skrzydła do połowy odwłoka. Pszczelarze znakują matkę w ulu poprzez opality z numerem, jest to kolorowa kropka na głowie matki. Znakowanie ma swoje znaczenie, ponieważ kolor informuje z którego roku jest matka, dodatkowo ma ona swój numer. Rola matki to reprodukcja przy udziale trutni, czyli składanie jaj i utrzymywanie ciągłości gatunku, a także scalanie rodziny pszczelej.
Dominującą rolę w ulu mają robotnice. Do ich zadań należy czyszczenie i sprzątanie gniazd, budowa plastrów, karmienie larw, wentylacja ula, obrona przed szkodnikami a także zbieranie pokarmu. Istnieje specyficzny polietis miodnikowy tj. podział pracy zależny od wieku robotnicy. Robotnice przeżywają do 4 tygodni w związku z niełatwym trybem życia. Częste loty wyczerpują je, dlatego na ich miejsce dostarczone muszą być młode robotnice, tak dzieje się tylko przed końcem lata, natomiast pszczoły wylęgłe przy końcu lata i na jesieni nie giną tak prędko, zimują ułożone w kłąb zimowy w gnieździe. Matka żyje do 5 lat.
Truteń pszczoły miodnej jest większy od robotnicy, jednakże jego zadaniem jest tylko reprodukcja czyli zapładnianie matki. Trutnie po zakończonej reprodukcji zostają wyrzucane z ula przez robotnice, ponieważ ich obecność nie przynosi już korzyści społeczeństwu, a wręcz przeciwnie – stanowią dodatkowy ciężar dla robotnic, które musiałyby martwić się także o wyżywienie męskich osobników w okresie zimowym. Osobniki męskie posiadają zredukowany aparat gębowy, w związku z czym ich użyteczność jest dużo mniejsza (przy zbieraniu pokarmu).
Naturalne gniazda pszczele tj. w naturze budowane są w dziuplach, szczelinach skalnych itp. Gniazdo zawsze znajduje się w miejscu osłoniętym, bezpiecznym. Budowa gniazda rozpoczyna się od środkowego plastra, następnie dobudowywane są równolegle kolejne plastry (plaster tj. jednostka podstawowa gniazda budowanego w naturze). Plaster zawiera komórki które służą do składania jaj w czasie reprodukcji. Matka w otoczeniu tzw. świty, czyli towarzyszących i opiekujących się nią robotnic, szuka dogodnego miejsca do złożenia jaj. Proces ten polega na wkładaniu przez nią głowy do komórki, jest to bardzo ważna pozycja, decydująca czy złoży jajo zapłodnione czy nie zapłodnione, istotny jest przy tym układ odnóży. Plaster składa się z dwóch rodzajów komórek: mniejsze dla zapłodnionych jaj, i większe tj. trutowe, w których zostaną złożone jaja nie zapłodnione i rozwiną się z nich trutnie. Trzecim rodzajem komórek, występujących bardzo rzadko są tzw. mateczniki, w których rozwijają się matki. Proces składania jaja jest niezwykle złożony i widowiskowy. Matka wkładając głowę do komórki ocenia jej wartość, jeśli przy tym będzie miała odnóża pierwszej pary blisko siebie ułożone - dojdzie do zapłodnienia komórki jajowej przez porcję plemników a następnie dojdzie do włożenia jaj przy użyciu odwłoka. Gdy komórka nie spełnia norm dla zapłodnionego jaja, z którego powstaną robotnice, pompka plemnikowa nie działa, odnóża znajdują się dalej od siebie, brak zapłodnienia, dochodzi do złożenia jaja z którego powstaną trutnie. Matka składa 20 jaj po czym odpoczywa. Jaja stoją w komórce dlatego też ważna jest ich długość. Proces składania jaj musi być niezwykle precyzyjny, ponieważ od tego zależy przyszłość całej pszczelej rodziny.
Jajo jest wydłużone, owalnego kształtu, białawej barwy, posiada długość ok. 1mm, szerokość 0,37 mm, objętość 0.114, średnia masa jaja tj. 0,167 mg. Jajo jest inkubowane tzn. ogrzewane przez robotnice, do optymalnej temperatury 33-35 stopni. Po trzech dniach od złożenia wylęga się z niego larwa czerwiowata (czerw), która charakteryzuje się brakiem odnóży, jest ślepa i biała. Młode larwy karmione są tzw. mleczkiem, o dużej zawartości białek, tłuszczu i cukru. Starsze larwy karmione są mieszanką miodu, pyłku i śliny robotnic. Larwa jest mało ruchliwa, rozwija się w komórce. Larwa w ciągu 8 dni przekształca się w poczwarkę (typ poczwarki wolnej). Z poczwarek powstają robotnice w ciągu kolejnych 10 dni, a więc ogólny czas rozwoju robotnicy wynosi 21 dni, natomiast trutnia 24 dni, matki 16 dni. Ilość składanych jaj przez matkę wynosi około 2500 w ciągu doby. Pszczoły w razie zaginięcia matki wybierają jedną z młodych larw, przeznaczonych na robotnicę i odpowiednio ją pielęgnują w wyniku czego powstanie następczyni - matka.
Pszczoły zdobywając pokarm dla larw i gromadząc zapasy na zimę, mimowolnie przyczyniają się do krzyżowego zapylania. Przebywają na kwiatach różnych roślin, przelatując na kolejne w poszukiwaniu roślin miododajnych, a więc wyszukują odpowiednie źródło pokarmu dla rodziny. Częstość odwiedzania przez pszczoły kwiatów różnych roślin zależy także od odległości od pasieki, barwy i zapachu kwiatów działających swoiście na organa zmysłowe pszczoły, ważne są także warunki atmosferyczne. Robotnica, która odnalazła odpowiednie źródło pożywienia, wraca do ula aby poinformować o tym inne robotnice. Zawiadamianie to cos w rodzaju tańca który wykonuje pszczoła, dochodzi w ten sposób do werbowania reszty do lotu na dane rośliny. Pszczoły przynoszą do ula na sobie zapach kwiatów i w wyniku wspólnego tańca z pozostałymi robotnicami, informują się o jego walorach. Zebrany przez robotnice nektar kwiatowy podlega przekształceniom przez młode pszczoły, dochodzi do zagęszczenia go i oddania niewielkiej ilości kwasu mrówkowego. Powstały syrop przechodzi w dobrze przyswajalny cukier owocowy i tworzy się miód.
Pszczoły to specjalistki w zapamiętywaniu zapachów. W wyniku przeprowadzonych doświadczeń okazało się, że doskonale zapamiętują zapach wstawionego do ula syropu o określonej woni, i pod wpływem ich poszukują roślin wydzielających te same zapachy. Metody te odnalazły zastosowanie w hodowlach pszczół na szerszą skale.
Wszystko, co pochodzi od pszczół, jest przydatne i korzystne dla człowieka. Poniżej zostaną omówione dobra wytwarzane przez pszczoły, służące człowiekowi.
MIÓD
Powstawanie miodu to proces bardzo skomplikowany. Surowcem niezbędnym w tym procesie jest nektar (produkowany przez rośliny w specjalnych gruczołach tj. w miodnikach lub nektarnikach), a także spadź (czyli lśniąca, lepka, słodka i dość gęsta wydalina głównie mszyc). Okazuje się, że w ciągu doby jedna mszyca wydala 19 kropli (każdą o średnicy 1mm), na liściach lipy, natomiast na liściach klonu wydala ok.48 kropli spadzi. W związku z tym, że na jednym drzewie żerują miliony mszyc, suma wyprodukowanej spadzi może dochodzić do 25 kg w ciągu 2-3 tygodni.
Miód spadziowy uważany jest za wartościowszy od nektarowego. Sądzi się, iż ma więcej makro- i mikroelementów, charakteryzuje się lepszymi właściwościami leczniczymi, m.in. w gruźlicy, przy przemianie materii, chorobach krążeniowych itp. Skrupulatny proces przeróbki spadzi lub nektaru polega najpierw na łykaniu kropli spadzi lub nektaru do wola zbieraczki, dostaje się tam również odrobina śliny z enzymem inwertazą. Dochodzi do rozłożenia cukrów na cukry proste (tj. cukier gronowy czyli glukozę, i owocowy czyli fruktozę). Zbieraczki przekazują krople wytworzonej już cieczy – młodej robotnicy. Dalej trwa proces obróbki materiału i wzbogacania go śliną. Proces ten polega na połykaniu kropli i w wypluwaniu na języczek, trwa dość długo bo aż 15-20 minut. Po zakończonej obróbce półpłynny miód składany jest na bocznej ścianie komórki aby się wietrzył i odparowywał. Robotnice spełniające funkcje magazynierek, muszą uznać, że miód odpowiednio odparował, po czym przenoszą krople do górnej części plastra. Miód dojrzewa 4-5 dni, po czym dochodzi do wypełnienia komórek i zamknięcia ich woskowymi wieczkami. W tak zabezpieczonym miodzie zachodzą dalsze przemiany, a mianowicie cukry złożone pod wpływem enzymów dalej rozkładają się na cukry proste tj. inwertowane.
Miód jeśli jest dobrze przechowywany nie starzeje się . Uważa się, że im starszy tym lepszy i wartościowszy. Rzeczywista wartość miodu oceniana jest na podstawie stosunków procentowej zawartości wody, cukrów inwertowanych, złożonych (sacharozy), dekstryn (tj. skrobia rozpuszczalna) i kwasowości. Jednakże normy ustalające jaki miód powinien być w sprzedaży nie zawsze są rzeczywiście obecne w gotowych produktach. Wynika to z faktu iż, skład miodu ciągle się zmienia, ciągle działają enzymy, kwasy itd. Wartościowe składniki miodu to cukry, a wśród nich glukoza (im jej więcej, tym miód szybciej krystalizuje), fruktoza, resztki sacharozy (w dojrzałym miodzie nektarowym nie powinno jej być więcej niż 5%, w miodzie spadziowym 10%). Rzadko spotyka się w miodach maltozę. Dekstryny tj. wielocukry w miodach nektarowych stanowią do 3%, natomiast w spadziowych jest ich więcej bo aż do 10%.
Miód jest bogaty w przeróżne składniki, m.in. kwasy organiczne (kwas mrówkowy, jabłkowy, mlekowy, cytrynowy, octowy, szczawiowy, winowy, bursztynowy), enzymy (np.: diastaza, inwertaza, katalaza, maltaza), olejki eteryczne (nadające miodom charakterystyczny „miodny” zapach), niewielkie ilości witamin, woda (optymalna ilość tj16-20%), inhibinę tj. czynnik bakteriobójczy.
Rodzaje i cechy organoleptyczne miodów przedstawia tabela poniżej:
Odmiana miodu Barwa Zapach Smak
Akacjowy słomkowożółta łagodny mało słodki
Bławatkowy złocistożółta kwiatu bławatka ostry charakterystyczny
Koniczynowy słomkowożółta słaby łagodny, słodki
Lipowy złotożółta aromatyczny lekko gorzkawy
Rzepakowy jasnożółta swoisty gorzkawy
Gryczany czerwonobrązowa kwiatu gryki korzenny
Wrzosowy czerwonobrązowa ostry, silny mało słodki, ostry, gorzki
Z drzew owocowych złocistożółta płatków kwiatów łagodny
Spadziowy Brązowa, zielonkawa łagodny łagodny
Ziołowy-górski Ciemnożółta, pomarańczowa intensywny korzenny
Do najsławniejszych miodów świata należą także miody tymiankowe, pochodzące ze wzgórz Grecji, miody pomarańczowe z nektaru kwiatów pomarańczy znane z Kuby. Miód hiszpański ma smak jałowca, natomiast w naszej części Europy za najlepszy uznaje się miód lipowy, podobnie miód gryczany i wrzosowy najczęściej stosowany do wypieków i przetworów.
Kolor miodu daje informacje o pochodzeniu nektaru i spadzi. Miody spadziowe charakteryzują się barwą ciemną, brunatną a także zielonożółtą. Kwiaty roślin łąkowych, krzewy owocowe, maliny, jeżyny dają jasne, żółtawe miody.
PYŁEK KWIATOWY
Pszczoły zbierają z kwiatów i innych części roślin nie tylko nektar i spadź, zbierają także pyłek kwiatowy, z którego powstaje pierzga tj. pszczeli chleb. Rój pszczeli nie mógłby egzystować bez tegoż elementu.
Pyłki są to męskie komórki rozrodcze, produkowane przez roślinę, a w zasadzie przez pręciki. Pyłki są jednokomórkowe, powstają w woreczkach pyłkowych, czyli w najważniejszej części pręcików. Każda roślina ma pyłek o innej barwie, w innym odcieniu, np. pyłek dębu, agrestu, gruszy jest szarozielony w różnych odcieniach. Wyjątkowy pyłek produkują maki – w kolorze czarnym, jednakże najczęściej spotykane są pyłki żółte i jasnobrązowe. Pyłki cechują się bogatą różnorodnością kształtów i wielkości. Waga pojedynczych pyłków waha się od kilkunastu do stu kilkudziesięciu mikrogramów.
Pyłek ma także swoje znaczenie w badaniach archeologicznych, dzięki niemu można odtworzyć florę danego okresu, ocenić epokę z której pochodzą wykopaliska.
Pyłki to także bogactwo składników chemicznych, zawierają w swoim składzie witaminę A, C, hormon wzrostowy, substancję hamującą rozwój drobnoustrojów. Zasobny jest w białka, tłuszcze, węglowodany, składniki mineralne, witaminy, wodę, enzymy oraz cały kompleks substancji o różnych właściwościach, m.in. antybiotyki. W zależności od pochodzenia pyłku tzn. z jakiej rośliny, jego skład chemiczny może różnic się dość znacznie. Pyłek kwiatowy zawiera w swoim składzie także bioflawonoidy, rutynę, która wzmacnia ścianki kapilarów, zapobiega wylewom krwi do mózgu, atakom serca, żylakom itp. Zawiera także fitoncydy tj. substancje bakterio i grzybobójcze, olejki eteryczne, hormony, antybiotyki, stymulatory wzrostu i in.
Do cennych pyłków zalicza się te pochodzące z ogórka, leszczyny, żyta i ziemniaków. Już od bardzo dawna miały zastosowanie w medycynie ludowej. Rośliny wiatropylne dostarczają bardzo dużych ilości pyłku, np.: olchy, topole, dęby, leszczyny, turzyce, sitowie, chwasty takie jak np.: komosa, pokrzywa, szczawie i wiele innych. Do dobrych roślin pyłkodajnych należą także wierzby, mniszek, koniczyna biała, karagana syberyjska, bławatek.
Pszczoły w momencie gdy nie mogą znaleźć odpowiednich roślin, zbierają pyłek z roślin trujących, np.: z tojadu, bielunia, ciemieżycy, ziemowitu, bagna, kaczeńców ostrych, tytoniu, naparstnicy, różaneczników, kasztanów, cebuli, ostróżki polnej, jaskra pstrego, niektórych gatunków mleczy i wawrzynków, np. wilcze łyko. Często pyłki te są toksyczne, powodują zatruwanie pszczół i choroby.
Ważnym problemem jest także chorobotwórcza i uczuleniowa właściwość pyłków. Katar sienny jest np. wynikiem uczulenia na pyłek kwiatowy. W okresie pylenia traw sucha i upalna pogoda sprzyja zwiększaniu ilości pyłków w powietrzu, natomiast spadający deszcz oczyszcza atmosferę, dając przejściową poprawę stanu zdrowia u chorych na przykład na gorączkę sienną. Czasami, w okresie aktywnego działania pyłków roślin, u niektórych dzieci, zwłaszcza małych, nie obserwuje się kataru siennego czy astmy, a objawy ze strony przewodu pokarmowego. Pyłki roślin należą do alergenów wziewnych tj. inhalacyjnych, które dostają się do ustroju przez błonę śluzową dróg oddechowych, jednakże uznaje się je za alergeny mniej dokuczliwe, gdyż wywołują objawy alergii sezonowej. Wśród ludzi uczulonych na pyłki roślin dominuje nadwrażliwość na pyłki kwitnących traw. Uczulenia na pyłki drzew, krzewów czy kwiatów występuje rzadziej, ale trudniej je rozpoznać i leczyć. Najważniejszą rolę alergenów mają pyłki przenoszone przez wiatr tj. wiatropylne, ponieważ są małe, lekkie i łatwo osiągają powierzchnię błon śluzowych. Pyłki przenoszone przez owady charakteryzują się lepką grubą otoczką i nie mają większego znaczenia alergicznego, ponieważ zbieraczki dodają do pyłku nektar i ślinę, a te unieszkodliwiają alergeny. Ludzie zwykle reagują uczuleniem na pyłki leszczyny, olchy, brzozy, akacji, topoli, lipy, sosny, jodły, modrzewia oraz na większość traw.
Jak już wcześniej wspomniano, z pyłku z dodatkiem miodu pszczoły produkują pierzgę (wynik złożonego procesu fermentacyjnego). Pierzga, czyli chleb pszczeli, stanowi niezastąpiony białkowo-witaminowy pokarm dla pszczół, zawiera potrzebne tłuszcze, składniki mineralne, witaminy do budowy ciała, natomiast miód zaspokaja głównie ich potrzeby energetyczne. Proces zbierania pyłku pszczoły opanowały do perfekcji, podobnie przechowywanie go, tak aby nie zapleśniał, jest zjawiskowe.
MLECZKO PSZCZELE
Pyłek kwiatowy to także podstawa do produkcji mleczka pszczelego, jest to substancja podobna do mleka ssaków jednakże jest dużo bardziej skondensowana, bardziej odżywcza. Mleczko pszczele jest dość gęstą „papką”, półprzezroczystą, o różnej barwie (biała, żółta, szara). Zawartość witamin w tym produkcie jest bardzo duża, wykryto tu witaminy z gr. B, H, PP, C, K, D. W mleczku jest ok. 65% wody, pozostałe składniki to białka, węglowodany, tłuszcze. Do cech mleczka należy jego bakteriobójczosć, ponadto odkryto, że zawiera kwas pantotenowy, czyli czynnik długowieczności.
Mleczko jest czymś w rodzaju pokarmu wybrańców. Młode robotnice (3-5 dniowe) odżywiają się same i równocześnie karmią żarłoczne larwy. Pokarmem jest tu miód i pyłek, dodatek śliny umożliwia powstanie papki odpowiedniej dla larw. Dzięki odpowiedniemu pokarmowi rozwijają się u pszczół gruczoły mleczne zlokalizowane w głowie tj. w przedniej części gardła. Gruczoły te zwane także gardzielowymi, wydzielają białawą substancję zwaną mleczkiem. Gruczoły działają produkując mleczko, tylko w czasie karmienia larw tj. mniej więcej od 7 do 14 dnia życia pszczoły, w tym czasie pokarmem wybrańców karmione są larwy robotnic i trutni. Ilość i jakość mleczka decyduje czy karmione pszczoły zostaną robotnicami czy matkami. Mleczko przeznaczone dla matek jest bardziej odżywcze, bogatsze w witaminy.
W latach pięćdziesiątych rozeszła się wieść o cudownych właściwościach mleczka pszczelego. Jednakże dla człowieka, jak się później okazało, nie ma on właściwości zdumiewająco korzystnych. Mleczko wpływa na kształt, wielkość i inne cechy pszczół, takie jak długość ich życia. Mleczko ma także swój korzystny wkład na aktywność płciową trutni, które to karmione mleczkiem stają się bardzo pobudliwymi samcami. W wyniku przeprowadzonych doświadczeń dowiedziono, że właściwości te nie mają praktycznego odzwierciedlenia w profilaktyce człowieka. Bardzo stara medycyna polecała mleczko do stosowania na wszelkiego rodzaju rany, czyraki, bolące gardło, twierdzono, iż przyśpiesza gojenie. Dziś już wiemy, że mleczko ma właściwości bakteriobójcze i antybiotyczne, stąd też może przyśpieszać leczenie w tych różnych schorzeniach. Dowiedziono, iż mleczko zabija gronkowca złocistego, pałeczkę okrężnicy, pałeczkę duru brzusznego, a także prątki gruźlicy. Jednakże warto zauważyć, że mleczko nie ma właściwości przedłużających żywot człowieka, ponieważ podnosi ilość cholesterolu we krwi. Nie zwiększa także potencji czy rozrodczości. Wszystkie te swoje korzystne właściwości mleczko udziela jedynie pszczołom.
WOSK PSZCZELI
Wosk jest produktem pszczelim, czyli wydzieliną gruczołów woskowych robotnic. Wosk służy do budowy plastrów i komórek w których przechowują miód i potomstwo. Wosk stanowi także swego rodzaju zabezpieczenie gdy trzeba zamknąć plastry lub mateczniki. Do wytworzenia 1kg wosku pszczoły zużywają 4-8 kg miodu.
PROPOLIS
Kolejnym produktem pszczelim jest propolis zwany kitem. Funkcja kitu to przede wszystkim, uszczelnienie gniazda, ula, utrzymanie wewnątrz odpowiedniej temperatury i stworzenie odpowiedniego mikroklimatu. Dodatkowo kit „dezynfekuje”, wykazuje właściwości silnie bakteriobójcze i bakteriostatycznie. Zabezpiecza przed rozwojem bakterii, pleśni, wirusów i grzybów. Pszczoły zbierają żywice, dodają do nich odpowiednie ilości wosku z własnych gruczołów i w ten sposób wytwarzają propolis, zawierający 55% żywic, balsamów i substancji smolistych, 10% olejków eterycznych, 5% pyłku kwiatowego, 30% wosku oraz śliny pszczół. Propolis jest bardzo złożoną substancją, bogatą w biologicznie czynne związki chemiczne, sterydy, sterole, terpeny, kwasy terpenowe, flawonoidy, kwasy aromatyczne, hormony roślinne itp. Propolis posiada także właściwości regeneracyjne i przyspieszające gojenie.
ŻĄDŁA Z JADEM
Pszczoły to pracowite i użyteczne nam owady, jednakże stanowią także pewne zagrożenie. Głównym powodem dla którego pszczoła żądli człowieka, jest gwałtowność ruchu w przypadku spotkania się z tym owadem. Nadmierne przepędzanie budzi w nich agresje i włącza instynkt obronny. Dodatkowo są wrażliwe na zapachy, nie lubią zapachu potu, woni czosnku i mrówek. Białe, jasne barwy ich nie denerwują, natomiast rude czy czarne tak. Pszczoły nie lubią także „kosmatych” rzeczy, wełnianych, dlatego też często żądlą takowe. Użądlenie człowieka lub zwierzęcia zawsze kończy się dla pszczoły śmiercią, mimo to nie wahają się użyć żądła. Użądlenie w każdym przypadku powinno być potraktowane poważnie. Jeśli osoba użądlona nie jest uczulona na jad, może zastosować jedna z kilku metod szybkiego pozbycia się bólu, są to m.in. posmarowanie użądlonego miejsca p5rzekrajanym i umytym korzeniem pietruszki, natarcie cebulą posypana solą, oziębienie metalowym przedmiotem i wyskrobanie żądła pozostawionego w ranie.
ROŚLINY MIODODAJNE
Pszczoły wytwarzają miód dla własnych potrzeb, w ciągu roku zjadają ok. 90 kg, dlatego też możemy odbierać pszczołom tylko „nadwyżkę produkcji” miodu. Człowiek wykorzystując swoją wiedze z przychylnością pogody może wspomóc zbiory pszczół. Podstawową kwestią jest posiadanie wiedzy o zakwitaniu roślin w okolicy pasieki. Do drzew, krzewów i krzewinek miododajnych należą: lipy, klony, dęby szypułkowe i bezszypułkowe, jarzębiny i kaliny, kasztanowiec, biała akacja (grochodrzew), akacja żółta, dereń, śnieguliczka biała, wierzby, kruszyna, głóg, porzeczka czarna, maliny, borówka czarna, wrzos zwyczajny, macierzanka, wierzbówka wąskolistna.
Miododajne rośliny przyprawowe to cebula, arcydzięgiel, gorczyca biała, kminek, kolendra siewna, hyzop lekarski, anyż.
Miododajne rośliny wargowe to lawenda zwykła, majeranek ogrodowy, melisa lekarska, mięta pieprzowa, szałwia lekarska, mięta grzebieniasta, kocimiętka.
Miododajne rośliny motylkowe to koniczyna czerwona, biała, lucerna, esperceta, nostrzyki, wyka.
Chwasty miododajne to cykoria, chaber bławatek, mniszek lekarski, bodziszek łąkowy, firletka poszarpana, ostrożeń polny.
Rośliny przeznaczone dla pszczół to żmijowiec, facelia, ogórecznik lekarski, przegorzan, trojeść,
ROŚLINY PYŁKODAJNE
Rośliny pyłkodajne można podzielić na dwa rodzaje tj.: wiatropylne i owadopylne. Do wiatropylnych należą leszczyna, olcha, brzoza, topola, sosna, klon jesionolistny, dąb, konopie, kukurydza, żyto a także trawy. Podstawą wiosennych zbiorów pyłku są rośliny owadopylne, kwitnące w cieplejsze dni, wiele z nich daje nektar i pyłek. Są to: klon zwyczajny, drzewa i krzewy owocowe, wierzby, tarnina, podbiał, kaczeńce, zawilec gajowy, przylaszczki, sasanki, dziewanny. Rośliny przyciągające pszczoły jedynie pyłkiem to żarnowiec, róża polna, jaskółcze ziele, dziurawiec, łubin, mak.
Literatura
- Danuta Chmielewska - Szewczyk, Alergia u dzieci, Warszawa 1989, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich
- Edward Sołtys, Owady pożyteczne, Warszawa 1955r, Państwowe zakłady wydawnictw szkolnych
- Irena Gumowska, Pszczoły i ludzie, Warszawa 1986, Wydawnictwo Watra
www.activebrain.pl
Artykuły do przedruku
